This article is a direct copy from Het Dagblad van het Noorden (© Hans Knijf, Dagblad van het Noorden)

Astronomen uit de hele wereld praten in Groningen over verwerking van big data

Noord-Nederland is deze week even de navel van de sterrenkundige wereld. In Martiniplaza in Groningen bezoeken zo’n 350 astronomen, software-ingenieurs en datawetenschappers uit 28 landen de jaarlijkse ADASS: een vijf dagen durende conferentie over software voor sterrenkundigen.

ADASS is de afkorting van Astronomical Data Analysis Software and Systems. De conferentie is elk jaar in een ander land. Voor deze 29ste editie viel de keus voor het eerst op Nederland. Sinds zondag zijn er lezingen, ontmoetingen en discussies in Martiniplaza.

Samenkomen experts van groot belang

Astron uit Dwingeloo leidt het organisatiecomité van ADASS 2019, dat anderhalf jaar terug al startte met de voorbereiding van dit omvangrijke evenement.
Aansluitend is er tot en met komende zondag ook nog een driedaags programma in DOT Groningen, in het planetarium op de tweede etage.
Software en algoritmen die wereldwijd hun weg vinden in de astronomie: daar draait alles deze week om. Klinkt niet direct als een ongeëvenaard spektakel, maar Michiel van Haarlem van Astron (Nederlands Instituut voor Radioastronomie) legt uit dat dit jaarlijkse samenkomen van experts van over de hele wereld wel degelijk van groot belang is.

Big data zijn actueel

Ontwikkelde software en algoritmen worden toegepast in de bediening van telescopen, maar ook in analyse van data. In de sterrenkunde zijn big data een actueel onderwerp. Astronomen beschikken over een steeds geavanceerder instrumentarium. Het is voor hen de kunst de stortvloed aan beschikbaar komende gegevens in goede banen te leiden.
Van Haarlem: ,,Simpel gezegd: je praat over dermate grote hoeveelheden data dat je ze niet wilt verplaatsen maar ter plekke moet zien te bewerken. De software moet op de juiste plek beschikbaar zijn. Ondertussen wil je dat de gegevens wél breder toegankelijk worden, bijvoorbeeld voor publicaties. Ze dienen dan getoetst te zijn. De data moeten wel kloppen. Voor dat alles zijn internationale standaarden nodig. Wel, met name dáárover gaat het tijdens de conferentie en in dat opzicht is ADASS elk jaar heel belangrijk.”

SKA: sterkste radiotelescoop ter wereld

Big data in de astronomie zijn nóg actueler sinds de plannen voor SKA zijn ontvouwd. SKA (Square Kilometre Array) wordt de grootste en sterkste radiotelescoop ter wereld. Vanaf 2021 wordt eraan gebouwd in zowel Australië als Zuid-Afrika. Alleen al het Australische deel is straks goed voor 1 petabyte aan data per seconde, oftewel drie keer het huidige wereldwijde internetverkeer. SKA zal bestaan uit duizenden gekoppelde radioschotels en antennes.
De nieuwe supertelescoop krijgt een sleutelrol in het onderzoek naar het ontstaan en de ontwikkeling van het heelal. Met SKA denken astronomen een preciezer beeld te krijgen van de verdeling van waterstof in het vroege heelal. Vóór zich sterren en sterrenstelsels vormden, moet het universum hebben bestaan uit een brei van vooral waterstof. Sterrenkundigen begrijpen op dit moment nog niet goed hoe zich daaruit, binnen een miljard jaar na de oerknal, de sterren en sterrenstelsels hebben gevormd.

‘Gegarandeerd volgen nieuwe ontdekkingen’

Ons land steekt ook 30 miljoen euro in het project en Nederlandse sterrenkundigen leveren een flinke bijdrage in de voorbereiding. Van Haarlem staat aan het hoofd van het Nederlandse team. ,,Met SKA zijn in totaal honderden miljoenen gemoeid. Ik verwacht dat de bouw wel een jaar of vijf, zes in beslag neemt.”
,,De data die straks beschikbaar komen, zullen worden verwerkt in kaarten. Die zullen sterrenkundigen in staat stellen dieper het heelal in te kijken en meer details dan tot dusver waar te nemen. Gegarandeerd volgen er nieuwe ontdekkingen.”
Qua opzet doet SKA sterk denken aan Astrons eigen LOFAR: de tien jaar terug opgeleverde, duizenden antennes tellende radiotelescoop, met het centrale punt tussen Exloo en Buinen. Maar SKA zal nog veel meer data opleveren. Het Australische deel, SKA1-low, krijgt 130.000 antennes en wordt daarmee acht keer zo gevoelig als LOFAR.

Excursie naar Westerbork en Exloo

LOFAR (Low-Frequency Array), dat ook meetpunten telt in Frankrijk, het Verenigd Koninkrijk, Duitsland en Zweden en in totaal 400 hectare meet, blijft intussen gewoon zijn werk doen. Donderdagmiddag gaat dan ook een groot aantal deelnemers aan de ADASS-conferentie op excursie langs de LOFAR-locaties in Westerbork en Exloo.